Đức Kỳ Ngoại Hầu húy Nguyễn Phước Cường Để (1882 – 1951), là một nhà cách mạng Việt Nam vào đầu thế kỷ 20.
Trong thời gian kháng Pháp cứu quốc, nhiều chí sỹ Việt Nam đã phải bôn đào hải ngoại, tìm kiếm sự giúp đỡ của các nước xung quanh. Trận hải chiến Nhật – Nga 1905 tại eo biển Đối Mã (Tsushima), với thắng lợi tuyệt đối của Nhật Bản, đã làm thức tỉnh ý chí cứu quốc của các chí sỹ Việt Nam đương thời. Họ nhận ra rằng một nước “đồng văn, đồng chủng, đồng châu”, tất có thể nương nhờ và hỗ trợ trong cuộc chiến chống Pháp.
Trong bối cảnh lịch sử đó, ngài Kỳ Ngoại Hầu với xuất thân hoàng tộc, từng nhiều lần được chính thức suy tôn làm thủ lãnh nhiều phong trào cách mạng, ngài đã chấp nhận các vị trí chủ chốt ấy với tâm nguyện cốt yếu là cứu quốc chứ không hề nghĩ đến ngôi đế vương.
Năm 1904, từ cuộc họp tại Nam Thịnh Sơn Trang (nhà riêng của Nguyễn Tiểu La), ngài đã đảm nhiệm Minh chủ của Duy Tân Hội. Năm 1906 khởi động phong trào Đông Du sau khi đến Nhật Bản. Năm 1907 làm Hội chủ của Việt Nam Cống Hiến Hội, là cơ quan riêng cho du học sinh Việt Nam ở Nhật Bản. Tháng 3 năm 1909 bị khuyến cáo rời khỏi Nhật Bản cùng với Phan Bội Châu. Tháng 6 năm 1912 giải tán Duy Tân Hội, thành lập Việt Nam Quang Phục Hội, ngài làm Chủ tịch với đường lối từ bỏ chủ nghĩa Quân Chủ sang Dân chủ.
Đầu tháng 2 năm 1913, Kỳ Ngoại Hầu về Nam Kỳ với mục đích cổ động phong trào Đông Du cầu học và hoạt động cách mạng cứu quốc, suýt bị bắt mấy lần, rồi lại trở sang Hồng Kông. Tại đây ngài đã bị bắt giam, sau đó phải nộp tiền chuộc và bị buộc phải xuất cảnh.
Trong thời gian này Việt Nam Quang phục Hội đã cử một số người thi hành những bản án đối với những tên thực dân đầu sỏ. Cùng các cuộc cự sưu khất thuế ở miền Trung, các vụ bạo động tuy xảy ra lẻ tẻ, nhưng đã khuấy động được dư luận trong và ngoài nước, khiến thực dân Pháp choáng váng và tổ chức những cuộc vây ráp, bắt bớ quy mô lớn, nhà cầm quyền Pháp tăng cường khủng bố, khiến nhiều người bị bắt và bị hành hình. Bị kết tội chủ mưu, Kỳ Ngoại Hầu và Phan Bội Châu bị thực dân Pháp kết án tử hình vắng mặt.
Từ giữa năm 1913, Kỳ Ngoại Hầu tìm sang châu Âu, ngài phái Trương Duy Toản từng làm thư ký trong phong trào Đông Du, nhận sứ mệnh bí mật gặp chí sỹ Phan Châu Trinh, nhờ đưa thư lên chính phủ Pháp, phê phán chính sách thuộc địa ở Đông Dương, đây là thời gian ngài viết thư cho nhà chí sỹ uy tín của Việt Nam tại Pháp thời bấy giờ.
Nội dung bức thư như sau:
“Ngày 04.09.1913
Tây-Hồ tiên sanh
Từ khi tôi ra ngoài đến giờ, tuy kẻ đi vận động cổ xúy, hoặc nói chậm, hoặc nói mau bất nhứt, song công việc của tôi tính, tôi cũng biết trình-độ quốc-dân mình còn đang thắp-thỏi lắm; vả lại sự nghiệp Cách-mạng mà không có tiền thì làm sao được, thế nên phải chờ khai thông trí thức, đào tạo nhơn tài, ra 15, 20 năm nữa, ngoài có người trong có người, khi ấy mới dám nói tới sự làm, vì như thế, nên bấy lâu nay dẫu nguy-hiểm gian tân ra thế nào tôi cũng phải ráng lo cho đạt sở chí. Không ngờ từ hai năm nay China cách-mạng thành công đến giờ, tôi suy đi xét lại: bất xuất thập niên chi nội nước ta chắc phải mất theo tay China không khỏi, hỏi sao trình-độ mình đã không làm kiệp nó, mà quốc thể mình cô-lập vô trợ cũng chẳng giữ được với nó. Thảm thay! Tựu mục từng đây mà nói nước mình chưa mất cho nó, mà quốc trung quyền lợi nó đã thâu góp hết thay, huốn chi quốc-quyền về tay nó cầm, dân nó số nhiều, dân ta số ít, dân nó đoàn thể, dân ta tán sa, dân nó có tư bổn, dân ta khốn cùng, dân nó nhẫn nại cần kiệm, dân ta đại-nọa, kiêu-xa, sự sự gì cũng thua nó cả, tuy nó không lấy gươm lấy súng giết dân mình, song dân mình đua tranh không lại nó chết đói chết rét dần dần cũng tới tuyệt diệt.
Bây giờ tôi xét sự thế nước mình đã không độc-lập nổi, chúng ta cượng mà làm, rồi thì duật bạn tương trì ngư ông đắt lợi, gương Phi-luật-Tân gần đó, chúng ta cũng tầng thấy rồi, đã không ít lợi gì cho dân, mà làm thêm sự nhiễu dân. Tôi muốn gởi tờ tỏ sự lợi hại tới Chánh-phủ Paris xin bỏ bảo hộ, hiệp tin lại với nước Lang sa làm một xứ tự-trị-thuộc-địa, may chi dân mình nó được đồng thọ bình đẳng pháp-luật, có lẽ hay hơn, tiên sanh xĩ đức kiêm ưu, và lại ở tại Paris đã lâu ngày, giao du cũng biết nhiều người, việc nầy nên không ra thế nào, tưởng tiên sanh cũng đã có định kiến, xin cho tôi biết mau mau, để tôi có tính.
Mấy lâu nay tôi ra lo công chuyện đã không được sự chi cho thỏa lòng anh em đồng chí với toàn thể quốc dân mà lại làm thêm sự nhiễu hại, thâm dạ vấn tâm thật là hổ thẹn đau đớn không biết bao nhiêu. Song quốc thể nhơn tâm mình ra thế nào anh em cũng đã rõ hết, tưởng anh em cũng có chỗ lượng cho được.
Người nầy tên là Trương-duy-Toản làm chủ bút sở nhựt-trình Lục-tỉnh tân văn, ở trong nước mới ra vừa diệp tôi đi, tôi đem theo
Nay qua qua đó như có sự gì hơn thiệt xin tiên sanh chỉ vẽ.
Cám ơn
Kính chúc tiên sanh và anh em trong hội “Đồng bào thân ái” đều được mạnh giỏi luôn luôn . /.
Nay thơ
(Ký tên và đóng triện)
CƯỜNG ĐỂ”
……………………………………………………………………………………………………………………………….
Chắc rằng lá thư trên không tới tay Phan Tiên sinh và đã bị mật thám Pháp giữ lại cho đến tận ngày nay.
Sau này, Kỳ Ngoại Hầu còn có nhiều thư tín đến nhiều nơi, như thư gởi cho vua Duy Tân vào năm 1915, thư gởi cho chánh phủ Pháp năm 1919, thư từ qua lại với ông Nguyễn Ái Quốc năm 1931, thư gởi cho Phan Bội Châu năm 1932… Tất cả các thư này đều còn lưu trữ tại ANOM (Archives nationales d’Outre-Mer) Lưu trữ Quốc gia Hải ngoại Cộng hòa Pháp.
Mời mọi người tham khảo những bút tích từ 112 năm trước của ngài Kỳ Ngoại Hầu, người đã dâng hiến cả cuộc đời mình, đấu tranh vì nền độc lập của Tổ Quốc.
Xin chân thành cám ơn hảo ý của T.S Cao Việt Anh, bởi những hình ảnh từ Cộng hòa Pháp.
Tham khảo về đời hoạt động cách mạng của Kỳ Ngoại Hầu tại link sau: https://phonganhdue.info/ky-ngoai-hau-cuong-de-phan-1/
https://phonganhdue.info/ky-ngoai-hau-cuong-de-phan-2/
